ZLATKO ROMIĆ: MANJINSKO OGLEDALO – HRVATSKA ZAJEDNICA (2)

Koliko se god Miloševićeva propaganda protiv Hrvatske preko noći odrazila na položaj hrvatske zajednice u Srbiji, prepolovljen broj izjašnjenih Hrvata i Bunjevaca u Subotici na popisu stanovništva 1991. pokazao je isti takav uspeh državnog projekta razdvajanja jednog naroda

Bolestan čin spaljivanja hrvatske zastave bolesnog predsednika Srpske radikalne stranke Vojislava Šešelja ponovo je narušio ionako krhko zdravlje u odnosima Srbije i Hrvatske. Ali, taj čin otpuštenog bolesnika iz Haga potencijalno ponovo širi nikad uništeni virus mržnje dobrog dela dva većinska naroda prema svojoj srpskoj, odnosno hrvatskoj manjini. Jer koliko god zdrave snage na vlasti u Srbiji i Hrvatskoj (potpuno je legitimno ovu dijagnozu smatrati pogrešnom) iz zgarišta spaljenog barjaka pokušavale pronaći iskru razuma, upaljač ovakvog bolesnika dovoljan je da raspali mnogo veću štetu nego što je stradanje šarenog komada platna s iscrtanim šarenim grbom.

Mađarska podrška i zaštita

Nekako u sličnoj atmosferi počela je i novija istorija hrvatske zajednice u Subotici. Povučeni prvo pred najezdom naroda koji im se s kraja osamdesetih dogodio na „Prozivki“ pripadnici hrvatske zajednice, zajedno sa mnogim drugim sugrađanima, sklanjali su se ubrzo i od rata, bežali iz zemlje i čekali početak XXI veka da dožive ljudsko i pravno priznanje od države u kojoj žive.

Zgrada DSHV-a: Svoji na svome (izvor: gradsubotica.co.rs)

Ipak, koliko se god Miloševićeva propaganda protiv Hrvatske preko noći odrazila na položaj hrvatske zajednice u Srbiji, prepolovljen broj izjašnjenih Hrvata i Bunjevaca u Subotici na popisu stanovništva 1991. (17.000 prvih i 18.000 drugih) pokazao je isti takav uspeh državnog projekta razdvajanja jednog naroda. Do tada, zajedno sa drugim narodima, okupljeni samo u Savez komunista Jugoslavije, odnosno oni apolitični oko Katoličke crkve ili, jednostavno – oko svog društva, deo pripadnika ove zajednice odlučuje se na formiranje Demokratskog saveza Hrvata u Vojvodini, koji je u svojim počecima – iako je imao i statut i program – pre ličio na narodni pokret nego li na političku stranku. Prvi lider DSHV-a Bela Tonković u startu je vodio Miloševiću opozicionu politiku, priključujući se proevropskim, regionalnim i srodnim nacionalnomanjinskim strankama. Takva orijentacija, bar što se Subotice tiče, rezultirala je pozicionom ulogom DSHV-a u lokalnom parlamentu, kao i funkcijama u rukovodećim strukturama grada. Istina, treba reći da je taj položaj DSHV sebi osigurao pre svega zahvaljujući podršci brojnije, organizovanije i uticajnije mađarske zajednice, prvo kroz saradnju sa izvornom Demokratskom zajednicom vojvođanskih Mađara, a zatim iz nje nastalog Saveza vojvođanskih Mađara. Sa prvobitnih desetak, a na kasnijim izborima sa svega tri do pet odbornika DSHV u lokalnom parlamentu, ali i na teritoriji Skupštine opštine nikada ne bi uspeo u ostvarivanju svojih prava. Samo zahvaljujući podršci DZVM-a, a kasnije i SVM-a hrvatski jezik uveden je kao službeni u Subotici, i to u vreme kada Hrvati u Srbiji nisu bili priznati kao nacionalna manjina i kada je ta skupštinska odluka – sa stanovišta ondašnjeg zakonodavstva – bila protivzakonita. U to vreme, a reč je o sredini i kraju devedesetih godina, hrvatska zajednica, kao prva u zemlji, dobila je i svoje uredništvo na Radio Subotici, koje je s radom počelo 21. XII 1998. i do danas postoji u okviru ove kuće.

Izdvajanje liberalnog krila

I pored podrške demokratskim opcijama u Srbiji, politika DSHV-a u to vreme bila je utemeljena na konzervativnim i klerikalnim vrednostima što je manje brojne građanski orijentisane Hrvate u Subotici odbijalo čak i na izborima. Dodatnu otežavajuću okolnost činio je sam Tonković, koji je svojim stalnim sukobima sa najbližim saradnicima postepeno iz stranke uspeo oterati gotovo celokupno rukovodstvo, od Ivana Poljakovića, preko Stjepana i Julija Skenderovića, pa do Laze Vojnića Hajduka, koji je krajem devedesetih i bio jedan od inicijatora osnivanja relativno kratko trajućeg i liberalnijeg Hrvatskog narodnog saveza.

Otpor takvoj politici, i to već 1994., pružio je jedino subotički dvotjednik „Žig“ kog je, zajedno sa još četvoricom saradnika osnovao subotički književnik, novinar i publicist Vojislav Sekelj. Iako nastao (i ostao) kao liberalno-građansko glasilo u kom su svoje mesto našli i mnogi autori nehrvati, „Žig“ je – bez podrške brojnije, organizovanije i uticajnije političke struje unutar hrvatske zajednice, ali i zbog toga što nije iskoristio priliku da se profesionalizuje – sve više postajao „povremenik“ (kako ga je jednom nazvao novinar i književnik Milovan Miković), prestavši s izlaskom nakon 111. broja.

Drugi deo novije istorije o Hrvatima u Subotici svakako počinje padom Miloševićevog režima i dolaskom DOS-a na vlast u Srbiji. Relativno brzo nakon toga Hrvati bivaju zakonski priznati kao nacionalna manjina u Srbiji što je u praksi značilo otvaranje vrata za formiranje krovne organizacije – Hrvatskog nacionalnog vijeća (2002.), a nakon toga i svih ostalih institucija. Tako je, godinu nakon formiranja HNV-a, u Subotici obnovljen i tjednik „Hrvatska riječ“ (koji je pod istim imenom, kao preteča „Subotičkih novina“ nakon Drugog svetskog rata izlazio od 1945. do 1946.), kao prvo profesionalno glasilo ovdašnjih Hrvata. Istina, i pre „Hrvatske riječi“ u Subotici je osnovan „TV tjednik“ na hrvatskom, ali je njegovo emitovanje trajalo relativno kratko. Zapravo, od početka dvehiljaditih može se reći da se broj informativnih i kulturnih institucija ovdašnjih Hrvata iz godine u godinu povećavao, pri čemu je jedan od najvažnijih događaja osnivanje Zavoda za kulturu vojvođanskih Hrvata 2008., na čijem je čelu i danas Tomislav Žigmanov.

Profesionalizacije nacije

Petar Kuntić i Kolinda Grabar — Kitarović: Nastavak jednog divnog prijateljstva (izvor: hdz.hr)

I pored institucionalnog bujanja, odnosno možda upravo zbog toga, opozicionu ulogu prema državi Hrvati u Subotici, kao centru svojih sunarodnjaka u Srbiji, zamenili su međusobnim podelama i trvenjima. Borba za prestižno mesto u etno biznisu iz godine u godinu je jačala, smenjujući istim intenzitetom čelne ljude zajednice, od već spomenutog Bele Tonkovića do predsednika HNV-a kao što su Josip Ivanović ili Branko Horvat. U političkom smislu DSHV je sve više počeo gubiti na značaju i uticaju dolaskom Petra Kuntića na čelo stranke. Iako i danas najjača (praktično i jedina) politička stranka hrvatske zajednice, pad DSHV-a počinje nakon raskida koalicije sa SVM-om i okretanjem, odnosno potpunim utapanjem u Demokratsku stranku. Ovom prvom DSHV je bio nezadovoljan zbog neuspelih dogovora oko odborničkih, odnosno poslaničkih mandata, a ova druga mu je to omogućavala bez većih problema. Međutim, najvažnije posledice tog političkog braka su da je DSHV, zahvaljujući glasovima svog članstva, zapravo dobrim delom bio vetar u leđa DS-u (posebno u okolnim selima) i na lokalnim i na pokrajinskim i na republičkim izborima, a jedinu korist iz svega toga izvlačio je sam Petar Kuntić kao gotovo nezapamćeno ćutljivi poslanik u svim sazivima republičkog Parlamenta u kojima je bio. Političku nepismenost, pa i nepristojnost DSHV je pokazao i svojim odabirom Hrvatske demokratske zajednice kao „sestrinske stranke“ u matičnoj im domovini. Kao manjinska stranka hrvatske zajednice izvan Hrvatske DSHV je na taj način i formalno razotkrio svoje desničarsko lice, udarivši tako šamar ne samo svim ovde liberalno-građanski nastrojenim Hrvatima, nego i svojim sunarodnjacima u matičnoj domovini.

Ostale priče i drugi problemi

Izvan ove političke priče postoji još nekoliko bitnih. Prva od njih tiče se sistema obrazovanja, koji je možda najbolesniji u ovoj bolesnoj priči od samog bolesnika s početka ovog teksta. Bez obzira na to što su Hrvati dobili pravo na predškolsko, osnovnoškolsko i srednjoškolsko obrazovanje, ono je od svojih početaka do danas opterećeno krupnim i objektivnim i subjektivnim problemima. Među najkrupnije objektivne svakako bismo mogli svrstati kontinuirani problem nedostatka udžbenika na maternjem jeziku što hrvatsku zajednicu, ne samo u Subotici (gde je najviše dece koja nastavu izučavaju na hrvatskom) stavlja u duboko podređen položaj u odnosu na ostale zajednice koje svoje manjinsko pravo neprekidno ostvaruju više od pola veka. Tu takođe treba istaći i nepostojanje katedre za hrvatski jezik i književnost na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, što dodatno otežava problem i sa kadrovima. Subjektivni problem koji prati nastavu na hrvatskom svakako je mali broj učenika, čak i u sredinama gde Hrvati u Subotici i njenoj okolini čine većinu. Jedan od uzroka toga je sličnost sa srpskim, gotovo do istovetnosti, a posledica delimična izoliranost učenika na hrvatskom u odnosu na odeljenja na kom se nastava odvija na mađarskom ili srpskom jeziku.

Katolička crkva, odnosno jedan njen deo, svakako je neizostavni deo priče o Hrvatima u Subotici. Nakon duge i bliske povezanosti s DSHV-om, što se ponekad – posebno u predizborno vreme – moglo čuti i na misama s propovedaonica, deo ovdašnjeg klera otvoreno se sukobio s rukovodstvom stranke i – poput primera Udruge bunjevačkih Hrvata „Dužijanca“ – osnovao paralelne organizacije koje otvoreno kritikuju aktuleni saziv HNV-a na čelu sa Slavenom Bačićem i već spomenutim predsednikom DSHV-a Petrom Kuntićem. Tu treba reći da među hrvatskim svećenstvom u okviru Katoličke crkve postoje izuzeci koji se nikada u svom delovanju nisu javno politički očitovali, posebno ne pred pastvom.

Balint Vujkov: Veličina pred kojom bi se trebale stideti i Srbija i Hrvatska (izvor: croinfo.rs)

Politički ne tako uticajan, ali za postojanje hrvatske zajednice u Subotici svakako bitan segment čini njen kulturni život. Od nekadašnjeg Hrvatskog narodnog kazališta u Subotici i Opere danas nije ostalo ništa, ali pripadnici ove zajednice svakako su dali ogroman doprinos ne samo narodu kom su pripadali ili pripadaju nego i celokupnoj kulturi grada. U širokom spektru kulture svakako se izdvajaju njen književni i likovni deo. Pojedine drame pokojnog Matije Poljakovića i danas plene svojom svežinom i humorom i ne bi se postidele nijedne pozorišne scene i izvan Subotice, baš kao što je zaostavština narodnih pripovedaka i bajki Balinta Vujkova takva da se – što zbog nepoznavanja, što zbog ignorisanja – za njegovo relativno slabo poznavanje podjednako mogu stideti i Srbija i Hrvatska. Osim njih, u ovaj deo svakako treba ubrojati i dobitnika NIN-ove nagrade za književnost Petka Vojnića Purčara, spomenute Milovana Mikovića i Vojislava Sekelja, te u novije vreme i Tomislava Žigmanova i Mirka Kopunovića. Svima njima zajednička je crta česta upotreba ikavice u svojim delima, pisanim na savremen način i lišenim diletantske patetike. Bilo bi nepravedno izostaviti i istoričara umetnosti Belu Durancija, slikare Ivicu Balaževića i Josipa Agu Skenderovića, te reditelje Branka Ištvančića i Rajka Ljubiča, kao i glumca Vlatka Dulića. Bez obzira što neki od njih, poput Balaževića, Skenderovića, Dulića i Ištvančića, već odavno ne žive u Subotici, njihov doprinos kulturnoj baštini naroda kom pripadaju je neupitan.

Institucionalno gledajući, Hrvatsko kulturno-prosvjetno društvo „Matija Gubec“ iz Tavankuta i Hrvatski kulturni centar „Bunjevačko kolo“ – i pored sporadičnih slabosti (posebno „Bunjevačkog kola“) – svakako su nosioci kulture subotičkih Hrvata. „Matija Gubec“ svetski je poznato Društvo zbog slamarki koje su u okviru njega nastali, a „Bunjevačko kolo“ kao organizator „Dužijance“ i „Velikog prela“. Tu bi još vredelo dodati i časopise poput „Klasja naših ravni“ i nedavno formiranu „Novu riječ“, koje u svoje brojeve okupljaju veliki broj manje ili više uspešnih autora, te svakako „Dane Balinta Vujkova“, kao najveću i najreprezentativniju književnu manifestaciju subotičkih Hrvata, koju je još 2002. pokrenula i sadašnja predsednica Organizacionog odbora Katarina Čeliković.

(nastaviće se)