Viktorija Aladžić: Još jednom o Ulici braće Radić

Kada je u 18. veku počela da se razvija današnja Subotica, sa Glavnog trga (Fő tér) ispred prve po redu Gradske kuće koju je grad imao, izgrađene 1751. godine, polazilo je sedam puteva prema susednim naseljima: Segedinski, Senćanski, Petrovaradinski, Somborski, Bajski, Halaški i Majšanski. I grad, spontano naseljavan, kojeg je od severa ka jugu presecao vodotok sa džepovima vlažnog tla i brojnih bara, razvijao se na uzvišenjima sa istočne i zapadne strane vodotoka i duž glavnih puteva šireći se radijalno. Prva karta na kojoj se mogu videti ovi putevi jeste karta Subotice i okoline, inženjera Kajzera (C. F. Kaysser) iz 1747. godine. Iako ne sasvim precizna, ova karta ipak daje važne informacije o izgledu subotičkog atara, njenih puteva i vodotoka u to vreme.

Kovačeva karta grada iz 1778. godine mnogo je detaljnija, mada je ovde glavne puteve teže uočiti. No na njoj možemo lepo videti svaku parcelu sa kućom, svaku suvaču, vodotok ili baru koje su u to vreme postojale na teritoriji grada. Od svih puteva na ovoj karti najbolje je definisan Petrovaradinski put koji je kasnije menjao nazive u zavisnosti od politike imenovanja gradskih ulica, pa je nosio ime Ulica Vešelenji (Wessényi utcza) na karti grada iz 1884, Ulica Paje Kujundžića na karti iz 1921, a danas već odavno više nije u funkciji izlaznog puta iz grada (ovu funkciju izgubio je sredinom 19. veka), već se pretvorio u ulicu nama poznatu kao Ulica braće Radić.

Za preduzimljive stanovnike grada najatraktivnije parcele za njihove kuće ili biznise bile su ili na centralnim trgovima ili locirane na glavnim putevima. U vreme Kovačeve karte grad je bio neregulisan, a posebno njegov centar, koji se tada u ne tako davnoj prošlosti još koristio kao vodena odbrana od napada neprijatelja, zatvaranjem brane i pretvaranjem današnjeg centra grada u jezero oko palisadama opasanog naselja u okruženju tvrđave koja se nalazila na mestu Franjevačke crkve. Trgovci, krčmari, zanatlije, kada je opasnosti od Turaka nestalo, raspoređivali su se duž glavnih puteva, i duž današnjeg Trga Jakaba i Komora, čijom sredinom je u vreme Kovačeve karte tekao vodotok iz Jasi bare prema Vrbovom potoku. Trg Jakaba i Komora bio je glavna ulica, koja je vekovima ostala pijaca i centralno mesto subotičke trgovine. To je bio i jedan od razloga zašto je Sinagoga upravo tamo izgrađena, u neposrednoj blizini tadašnje glavne gradske ulice.

Od tog vremena do danas neke ulice su se transformisale do neprepoznatljivosti. Današnji Korzo, koji je nekada bio deo Segedinskog puta pretvorio se u glavnu gradsku ulicu i šetalište, nakon uvođenja železnice 1869. godine, i dobio je sa obe strane niz raskošnih palata koje su bile izgrađene na prekretnici 19. u 20. veka. Bajski i Halaški, kasnije Peštanski put, koji nam je danas poznat kao Karađorđeva ulica, bili su daleko od centralnih zbivanja u gradu, pa njihovo formiranje i nije bilo sasvim završeno. Pogotovo je Bajski put ostao kao periferna saobraćajnica, slično kao i Majšanski put. Duž Karađođeve ulice preostalo je dosta značajnih karakteristika prekretnice 19. u 20. vek. Put prema Somboru poklapao se sa današnjim putem. Ono što bi, međutim, jednom istraživaču bilo najzanimljivije, bar što se tiče još uvek očuvanih objekata, jeste Trg i Ulica Jakaba i Komora, Ulica braće Radić i Somborski put. U sve tri ulice ima objekata koji su izgrađeni sredinom 19. veka, čega na ostacima ostalih glavnih puteva više nema. Retki ostaci barokne i klasicističke arhitekture u ovim ulicama, iako skromni, istovremeno su za istraživače i najzanimljiviji.

Ulica braće Radić zasluženo je prepoznata kao vredan segment graditeljske baštine Subotice i proglašena je Odlukom Vlade Republike Srbije za prostorno kulturno-istorijsku celinu 12.07.2019. godine (Službeni Glasnik Republike Srbije 50, str. 18 – 23). Najsveobuhvatnija studija o ovoj ulici i njenim kućama objavljena je u knjizi odnosno katalogu autorki izložbe o Ulici braće Radić, Nede Džamić i Gordane Prčić Vujnović pod naslovom Ulica braće Radić u Subotici – proces nastanka nepokretnog kulturnog dobra. Knjiga, možemo je slobodno tako nazvati, objavljena je 2017. godine u Subotici, od strane Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture kao izdavača. No kako to biva sa istraživanjima i studijama, knjiga ipak nije obuhvatila sve do sada otkrivene podatke o istorijatu ulice i njenih objekata. Istraživački proces je trajan proces u kojem se novim istraživanjima uvek može otkriti još nešto novo u odnosu na prethodna istraživanja o istoj oblasti ili temi. Autorka ovog teksta prikupila je saznanja iz svojih istraživanja o Ulici braće Radić i objavila ih u tekstu naslovljenom Revalorizacija Ulice braće Radić u Subotici. Tekst je objavljen u stručnom časopisu Saopštenja Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Beogradu krajem prošle godine.

I pored ovih napora još uvek su ostale neke kuće u ulici o kojima nemamo dovoljno podataka, a neke su neopravdano izostale iz objavljenih studija. Jedna od njih je i kuća u Ulici braće Radić 60. Podaci o ovoj kući nisu navedeni ni u jednoj od pomenutih studija, pa će biti ovde navedeni da bi se ispravila nepravda prema predmetnoj kući. Lazar Blesić i njegov sin Đorđe bili su vlasnici ove parcele 1838. godine, na kojoj se tada nalazila jedna seoska kuća zabatom orjentisana prema današnjoj Ulici braće Radić, svojom dužom stranom i slepim zidom smeštena uz parcelu na kojoj se danas nalazi kuća pod brojem 58. Godine 1848. kuća je bila prepisana Mati Blesiću, sinu advokata. Ovo su skromni podaci o parceli i kući koja se na njoj nalazila upisani u knjige katastarskog premera grada iz 1838. godine. Na Regulacionom planu Ulice braće Radić iz 1847. godine takođe se mogu videti sve parcele i kuće koje su se u ulici nalazile te godine, kao i predmetna seoska kuća porodice Blesić. Narednih pedesetak godina nema za sada nikakvih podataka o ovoj parceli, sve do 1906. godine, kada je u Maluševljevom adresaru (Malusev S., Szabadka Sz. Kir. Város Czim és Lakjegzyéke, Szabadka 1906.) navedeno da je vlasnik predmetne parcele bio Janoša Šomođi (Somogyi János).

Do 1909. godine pojavio se kao novi vlasnik parcele Ferenc Ince (Incze Ferencz) koji je iste godine predao molbu da na parceli dogradi postojeću prizemnu građansku kuću (Istorijski arhiv Subotice, F:2, ép. eng. I kör 9/1909.). Na osnovu projekta jasno je da je neko u međuvremenu umesto prizemne seoske kuće izgradio građansku kuću vrlo jednostavne pravougaone osnove, koja je imala dve sobe orjentisane prema ulici, pored njih suvi ulaz i trem duž kuće orjentisan prema dvorištu u koji se ulazilo u kuhinju iste širine kao i trem. Na ovu osnovu kuće, prema projektu Maćaša Šalge iz 1909. godine, dograđen je dvorišni krak kuće i pomoćni objekat u dnu parcele. Dotadašnja kuhinja pretvorena je u nišu za spavanje. Iza nje u nizu dograđene su bile još dve sobe, kuhinja, kupatilo i ostava za hranu. Sve ove prostorije duž dvorišne fasade pratio je dugačak hodnik na čijem kraju se izlazilo do dva poljska wc-a naslonjena na dvorišni krak kuće. Kuća je tako promenila svoje tipološke karakteristike što se tiče oblika i rasporeda prostorija. Od dvosobne građanske kuće pravougaone osnove postala je kuća na lakat, odnosno kuća u obliku latiničnog slova „L“ sa četiri sobe. U pomoćnom objektu u dvorištu bile su predviđene dve štale, dve ostave za alat i perionica za rublje. Pomoćni objekat zatvarao je parcelu prema zapadnom susedu, pružajući se celom širinom parcele od južnog do severnog suseda.

Fasada kuće izvedena je prema Šalginom projektu. Dobila je dekorativne floralne ukrase oko prozora i kapije u stilu floralne secesije. Kuća sa sličnom dekoracijom fasade nalazi se i u ulici Cara Lazara 24. Venci cveća od gipsane ornamentike uokviruju polukružne prozore i kapiju prizivajući romantičarske elemente prethodnih epoha istorije arhitekture, predstavljajući još jednu reprezentativnu fasadu u stilu secesije. Dve godine kasnije Ferenc Ince je odlučio da promeni namenu pomoćnog objekta u dvorištu, pa je predao molbu da prema projektu Maćaša Šalge adaptira pomoćni objekat u dvorištu i pretvori ga u stambeni objekat sa ulaznim dekorativnim drvenim tremom (IAS, F:2, ép. eng. I kör 15/1911).

Prof. dr Viktorija Aladžić (1959, Subotica, Srbija) je arhitekta, istraživač i aktivista u oblasti očuvanja i razvoja arhitektonskog i urbanog nasleđa. Zaposlena je kao vanredni profesor na Građevinskom fakultetu u Subotici, Univerziteta u Novom Sadu. Diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i magistrirala iz oblasti Proučavanja, zaštite i revitalizacije graditeljskog nasleđa, a doktorirala na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu iz oblasti prostornog planiranja. Učestvovala je na mnogim domaćim i međunarodnim radionicama, seminarima, konferencijama i napisala brojne radove iz oblasti zaštite, valorizacije i razvoja urbanog i graditeljskog nasleđa, koji su objavljeni u brojnim domaćim i međunarodnim časopisima.